"Η κοινωνική γνώση την εποχή της κατάρρευσης των προσδοκιών"
Διάλεξη του Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα* (30/03/2020)
Μετάφραση από τα ισπανικά : Μαρία Γασπαρινάτου
Έχουμε εισέλθει σε καιρούς παράδοξους, τυπικούς μιας παγκόσμιας κοινωνίας σε μεταβατική
κατάσταση. Καιροί γενικευμένης αστάθειας στους οποίους κάθε κοινό μέλλον διαλύεται και
κανείς δεν ξέρει αν αυτό που θα φέρει το αύριο θα είναι μια επανάληψη του σήμερα, ή μια νέα
κοινωνική τάξη πραγμάτων όπου θα υπάρχει μεγαλύτερη φροντίδα για την ευημερία των
ανθρώπων ... ή η άβυσσος. Η ανησυχία για τα μελλούμενα είναι η μόνη βεβαιότητα.
Πλέον δεν αντιμετωπίζουμε με τις κανονικότητες και τις τυχαιότητες της καθημερινής ζωής,
όπως για παράδειγμα όταν παίρναμε το μετρό για να πάμε στη δουλειά και δεν μπορούσαμε
να προβλέψουμε ποιον θα συναντούσαμε στο βαγόνι ή αν θα φτάναμε στην ώρα μας. Η
τωρινή αβεβαιότητα είναι βαθύτερη, έχει να κάνει με το πεπρωμένο μας, καθώς δεν
γνωρίζουμε πότε θα ξαναπάρουμε το μετρό, αν θα έχουμε δουλειά για να πάμε ή, τελικά, αν
θα είμαστε ζωντανοί. Ζούμε, επομένως, μια απόλυτη κατάρρευση της όποιας προοπτικής των
σημερινών κοινωνιών κατά την οποία η τυχαιότητα του μέλλοντος είναι τέτοια που όλα όσα
φανταζόμαστε θα μπορούσαν να συμβούν, συμπεριλαμβανομένου και του τίποτα.
Ένας μικρός ιός ανάμεσα στις εκατοντάδες χιλιάδες ιών που υπάρχουν, ευθύνεται που πάνω
από 2,6 δισεκατομμύρια άνθρωποι έχουν αναστείλει τις καθημερινές τους δραστηριότητες,
ένα μεγάλο μέρος των επαγγελμάτων με τα οποία οι άνθρωποι αναπαράγουν τα αναγκαία για
την ύπαρξή τους παρέλυσαν και οι κυβερνήσεις εφαρμόζουν έκτακτα καθεστώτα για τις
μετακινήσεις και τις συναθροίσεις. Ο πανικός έχει καταλάβει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης
παγκόσμια και ένα πέπλο καχυποψίας για τον συνάνθρωπο, τον φορέα της νόσου, αναδύεται
στο νέο πνεύμα της εποχής.
Η απάτη της παγκοσμιοποίησης
Το παράδοξο είναι ότι στην εποχή της αποθέωσης της παγκοσμιοποίησης των χρηματοπιστωτικών αγορών, των αλυσίδων εφοδιασμού, της μαζικής κουλτούρας και των
δικτύων, η κύρια μέριμνα που λαμβάνεται ενόψει μιας παγκοσμιοποιημένης ασθένειας είναι η ατομική απομόνωση. Μοιάζει με την ομολογία της ήττας της παγκόσμιας αγοράς και των θιασωτών της απέναντι στην αναγκαία συνέχιση του Κράτους, της Δημόσιας Υγείας και της οικογένειας ως αδιαμφισβήτων πυρήνων της κοινωνικότητας και της ασφάλειας. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως και γελοίο το να βλέπουμε τους προφήτες της ελεύθερης αγοράς και του “λιγότερου κράτους” που μέχρι χθες απαιτούσαν την κατάργηση των εθνικών συνόρων και την απαλλαγή από τα «κοστοβόρα» κοινωνικά δικαιώματα (υγεία, εκπαίδευση,
συνταξιοδότηση και άλλα) να χειροκροτούν το προληπτικό κλείσιμο των συνόρων και να απαιτούν από το κράτος πιο δραστικά μέτρα για την προστασία των πολιτών και την
αναζωογόνηση των εθνικών οικονομιών.
Η παγκοσμιοποιημένη ευφορία, ο τελικός στόχος της ανθρωπότητας, “κόλλησε” στην ατομική απομόνωση και η μόνη πολιτική οργάνωση που παίζει ρόλο μπροστά στην έκτακτη ανάγκη μιας παγκόσμιας επιδημίας, αποτέλεσμα της ίδιας της παγκοσμιοποίησης, είναι το κράτος.
Πρόκειται, χωρίς αμφιβολία, για μια φάρσα. Κάτι δεν πάει καλά σε αυτό το παράδοξο : είτε η παγκοσμιοποίηση ως πολιτικοοικονομικό σχέδιο ήταν και είναι μια συλλογική απάτη με στόχο το κέρδος των λίγων ή οι κοινωνίες δεν κατανοούν ακόμη τις "αρετές" του παγκοσμιοποιημένου κόσμου, δηλαδή είναι αυτό που λέμε ότι εάν η πραγματικότητα δεν
συμφωνεί με τη θεωρία τότε τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα.
Η αλήθεια είναι ότι
δεν υπάρχει μια παγκοσμιοποιημένη απάντηση στο παγκόσμιο δράμα και σε αυτό το σημείο
έχουμε ήδη μια ετυμηγορία για τη μοιραία αυτή εποχή.
Πρόκειται προφανώς για μια τεράστια αποτυχία της παγκοσμιοποίησης, όπως έχει δομηθεί
μέχρι τώρα και κυρίως του πολιτικού λόγου που την θεμελίωσε και των ιδεολογικών
σχημάτων που χρησιμοποιήθηκαν για να τη στηρίξουν.
Φυσικά, εάν είναι παγκοσμιοποιημένες οι χρηματιστηριακές αγορές αλλά όχι και η κοινωνική
προστασία, εάν είναι παγκοσμιοποιημένες οι αλυσίδες εφοδιασμού αλλά όχι και η ελεύθερη
κυκλοφορία των ανθρώπων · εάν είναι παγκοσμιοποιημένα τα κοινωνικά δίκτυα αλλά όχι και
μισθοί ή οι ευκαιρίες, τότε η παγκοσμιοποίηση δεν είναι παρά ένα άλλοθι για ορισμένες
χώρες, για λίγους ανθρώπους ώστε να επιβάλλουν την κυριαρχία, την εξουσία και τον
πολιτισμό τους και όχι μια πραγματικά παγκόσμια ολοκλήρωση των ανθρώπινων
επιτευγμάτων προς όφελος όλων.
Έχουμε να κάνουμε με μια ανάπηρη παγκοσμιοποίηση, που την ίδια ώρα που δημιουργεί όλο
και μεγαλύτερες ανισότητες και αδικίες, αποδυναμώνει τους μηχανισμούς προστασίας και
περίθαλψης που έχουν οικοδομηθεί εδώ και δεκαετίες από τα εθνικά κράτη.
Σήμερα κατανοοούμε ότι οι χρηματοπιστωτικές αγορές δεν θεραπεύουν τις παγκόσμιες
ασθένειες, απλώς εντείνουν τις επιπτώσεις τους στους πλέον αδύναμους. Σήμερα βλέπουμε
ότι η ελεύθερη αγορά έχει αυξήσει την κοινωνική ανισότητα σε επίπεδα παρόμοια με εκείνα
των αρχών του 20ού αιώνα. Σύμφωνα με τον Piketty(α), το 1% των πιο πλούσιων ανθρώπων
στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίοι το 1975 κατείχαν το 20% του πλούτου που παράγονταν
από όλες τις παραγωγικές και χρηματοοικονομικές δραστηριότητες και το real estate, έως το
(α) ΣτΜ : Ο Thomas Piketty είναι Γάλλος οικονομολόγος (γεν. 1971) του οποίου το έργο επικεντρώνεται στις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες
2018 αύξησε αυτό το ποστοστό στο 40%, ποσοστό παρόμοιο με αυτό που κατείχαντο 1920.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι κανένας παγκόσμιος θεσμός δεν έχει την παραμικρή δυνατότητα να ενώσει την κοινωνία ώστε να αντιμετωπίσει τις παγκόσμιες αντιξοότητες, ενώ το κράτος
φαίνεται να το καταφέρνει. Εϊναι λες και το "αόρατο χέρι" του Smith να είναι, όχι μόνο άχρηστο για την φροντίδα της ανθρωπότητας, αλλά πιο επικίνδυνο και από την ίδια την πανδημία.
Γιατί μέχρι τώρα η παγκοσμιοποίηση λειτουργεί μόνο ως τρόπος αύξησης των ιδιωτικών κερδών των μεγάλων εταιρειών ενώ είναι ανίκανη σε ότι αφορά την προστασία των
ανθρώπων.
Η σημερινή επιδημία δεν είναι η πρώτη επιδημία με παγκόσμιο χαρακτήρα. Ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα με την εμφάνιση του παγκόσμιου εμπορίου είχαν εμφανιστεί, κατά την
διάρκεια της αποικιοποίησης της Αμερικής, επιδημίες όπως η ευλογιά που μείωσε τον ντόπιο πληθυσμό στο 70-80% του αρχικού πληθυσμού (β). Αργότερα, επιδημίες είχαμε σε διάφορα
μέρη του πλανήτη, όπως οι λοιμώξεις από χολέρα, η Ρωσική γρίπη τον 19ο αιώνα, η
ισπανική γρίπη, η γρίπη των πτηνών, το HIV και πρόσφατα ο SARS 1, ο H1N1 κ.ά.
Οι παγκόσμιες ασθένειες προκύπτουν από την τυπική και ουσιαστική υπαγωγή της ζωντανής
φύσης στη λογική της εμπορευματικής παραγωγής η οποία καταστρέφει τις λειτουργίες που
ρυθμίζουν την μετάδοση ασθενειών μεταξύ διαφορετικών ζωικών ειδών. Τυπική υπαγωγή,
όταν η μικρή αγροτική οικονομία πρεσάρεται για να εισχωρήσει όλο και βαθύτερα σε δάση και
αυτόνομα οικοσυστήματα με σκοπό να εμπορευματοποιήσει τη χλωρίδα και την πανίδα.
Πραγματική υποταγή, όταν η με καπιταλιστικούς όρους παραγωγή επιβάλλει να εφαρμόζονται
χωρίς όριο στα δάση εκτατικές γεωργικές εργασίες που καθορίζονται από τη ζήτηση των
αγορών εμπορευμάτων. Και στις δύο περιπτώσεις, η ισορροπία μεταξύ της άγριας ζωής και
του ανθρώπου, η οποία είχε ρυθμιστεί σταδιακά στους αιώνες μέσω της διαβίωσης του
ανθρώπινου πληθυσμού σε μικρές κοινότητες, διαταράσσεται σε διάστημα εβδομάδων, λόγω
της συσσώρευσης των ανθρώπων σε τεράστια οικιστικά συγκροτήματα όπου ξεσπούν
ραγδαίες, μαζικές και φονικές επιδημίες.
Πίσω από την πανδημία κρύβεται ο κοινωνικός πλουτισμός με την έννοια της απεριόριστης
συσσώρευσης χρημάτων και υλικών αγαθών από ιδιώτες, η οποία μετατρέπει τη φύση με τα
ζωντανά και άψυχα συστατικά της, σε μια απλή αποθήκη πρώτων υλών κατάλληλων για να
μεταποιηθούν, να πουληθούν και να καταναλωθούν. Πρόκειται για έναν τρόπο παραγωγής που βλέπει μόνο τη συσσώρευση κέρδους και αδυνατεί παντελώς να δημιουργήσει ένα
(β) ΣτΜ : Οι άποικοι έφεραν μαζί τους άγνωστες ασθένειες, στις οποίες οι αυτόχθονες προφανώς δεν
είχαν ανοσία. Αρρώστιες όπως η γρίπη και η ευλογιά θέρισαν το 90% με 95% του συνολικού πληθυσμού
της Αμερικής. Από την άφιξη των Ισπανών ως το 1570 ο πληθυσμός του Μεξικού ενδεχομένως μειώθηκε
από 25.000.000 σε 2.650.000, ενώ του Περού από ιλαρά9.000.000 σε 3.000.000. Παράλληλα, και οι
Ευρωπαίοι χτυπήθηκαν από ασθένειες: κατά τον 16ο αιώνα, η σύφιλη (η οποία πιθανώς προήλθε από
πρόσμιξη δύο παρεμφερών ασθενειών του Νέου και του Παλαιού Κόσμου) σκότωσε 1.000.000
Ευρωπαίους (πηγή wikipedia)
παγκόσμιο μοντέλο προστασίας των ανθρώπων, πόσω μάλλον της φύσης. Η κυρίαρχη τάξη η οποία με μανία θυσιάζει το φυσικό πλούτο στον βωμό του κέρδους δεν μπορεί να
κατανοήσει ότι θα καταλήξει να θυσιαστεί και η ίδια.
Το ότι σήμερα, οι παγκόσμιες αγορές και τα ιδρύματα κρύβονται πίσω από την κρατική νομιμοποίηση στην προσπάθειά τους να ελέγξουν τα καταστροφικά δαιμόνια που εξαπέλυσε
αυτή η παγκοσμιοποίηση, είναι η επιβεβαίωση μιας διπλής αποτυχίας: της αποτυχίας των παγκόσμιων οργανισμών να προτείνουν ρεαλιστικές παγκόσμιες δράσεις για την προστασία
της υγείας των ανθρώπων σε όλες τις χώρες της γης και της αποτυχίας των παγκόσμιωναγορών να εμποδίσουν την παγκόσμια οικονομική κατάρρευση που βαίνει επιταχυνόμενη
λόγω της πανδημίας.
Την οικονομική στασιμότητα των τελευταίων ετών ακολουθεί τώρα η παγκόσμια ύφεση, δηλαδή η συρρίκνωση των τοπικών οικονομιών που θα οδηγήσει σε κλείσιμο επιχειρήσεων
με τη μορφή επιδημίας, σε απολύσεις εκατομμυρίων εργαζομένων, στην καταστροφή των
οικογενειακών αποταμιεύσεων, στην αύξηση της φτώχειας και του πόνου. Και για άλλη μια φορά οι θιασώτες της παγκοσμιοποίησης, γεμάτοι με τη μικρότητα τους, σταυρώνουν τα χέρια περιμένοντας τα εθνικά κράτη να ξοδέψουν τα τελευταία τους αποθέματα υποθηκεύοντας το μέλλον τουλάχιστον δύο γενεών, για να περιορίσουν τη λαϊκή οργή και να μετριάσουν την καταστροφή που προκάλεσαν οι αρχιτέκτονες της παγκοσμιοποίησης.
Όταν η παγκοσμιοποίηση φαινόταν δυνατή, είχε πολλούς γονείς, ο ένας πιο παθιασμένος από τον άλλον σε σχέση με την υποτιθέμενη ιστορική υπεροχή της ελεύθερης αγοράς.
Σήμερα που η παγκόσμια ύφεση είναι περισσότερο από προφανής, δεν έχει ούτε κηδεμόνες ούτε υπεύθυνους. Τελικά, το κακοποιημένο κράτος είναι αυτό που θα βγει μπροστά για να
μετριάσει το τρομερό κοινωνικό κόστος του οικονομικού οργίου μιας μειοψηφίας.
Η επιστροφή του κράτους
Είναι βέβαιο ότι βρισκόμαστε και θα βρισκόμαστε ενώπιον μιας γενικής αναβάθμισης του κράτους, τόσο σε ότι αφορά την κοινωνική-προνοιακή του πλευρά όσο και στην οικονομική
και χρηματοδοτική του λειτουργία. Μπροστά στις καινούριες παγκόσμιες ασθένειες, τον κοινωνικό τρόμο και την οικονομική κατάρρευση, μόνο το κράτος έχει την οργανωτική
ικανότητα και την κοινωνική νομιμοποίηση ώστε να είναι σε θέση να υπερασπιστεί τους πολίτες.
Είμαστε σε μια στιγμή συλλογικής επιστροφής στον φόβο ο οποίος, σύμφωνα με τον Ελίας(γ)
αποτελεί το θεμέλιο των κρατικών οικοδομημάτων. Όμως, προς το παρόν μόνο το κράτος,
υπό την Γκραμσιανή έννοια του “ολοκληρωμένου κράτους” που αποτελείται από την “πολιτική
κοινωνία” και την “κοινωνία των πολιτών” (δ)
(γ) ΣτΜ : πιθανότατα εννοεί τον Γερμανό κοινωνιολόγο Norbert Elías (1897-1990)
μπορεί να προσανατολίσει τις κοινωνικές
διαθέσεις σε κοινή δράση και σε συλλογικές θυσίες και στην απαίτηση δημόσιων πολιτικών
πρόνοιας για την αντιμετώπιση της πανδημίας και της οικονομικής ύφεσης.
Υπό αυτές τις συνθήκες, το κράτος εμφανίζεται ως κοινότητα που προστατεύει από τον κίνδυνο του θανάτου και της οικονομικής κρίσης. Ακόμα και αν είναι σίγουρο ότι η μοίρα των πολλών εξαρτάται από τη γνώμη των λίγων που μονοπωλούν τις κρατικές αποφάσεις - και γι ́αυτό ο Μαρξ μίλησε για μια «απατηλή κοινότητα» - αυτές οι αποφάσεις πρέπει να είναι ικανές να δημιουργήσουν ένα σώμα ανθρώπων ενωμένων στη βάση της αποφασιστικότητάς
τους να υπερνικήσουν τις αντιξοότητες κι αυτό μπορεί να γίνει εφόσον καταφέρουν να “συνομιλήσουν” με τις κρυφές ελπίδες των κατώτερων τάξεων.
Το εθνικό κράτος αποτελεί την μόνη κοινωνική πραγματικότητα που ακόμα και σε συνθήκες
οικονομικής ύφεσης, μπορεί να αναδιοργανώσει τη συνηθισμένη ροή του χρήματος για να
προκαταβάλει σε όλους σήμερα αυτό που θα παραχθεί αύριο, προκειμένου να δοθεί ώθηση
στο εισόδημα της εργασίας, στην εσωτερική κατανάλωση, στην παραγωγικότητα της
εργασίας, στο δημόσιο και στις επενδύσεις.
Είναι δύσκολο να γνωρίζουμε για πόσο καιρό θα συνεχιστεί αυτή η “επιστροφή στο κράτος”.
Το μόνο σίγουρο είναι ότι για αρκετό καιρό ακόμα ούτε οι παγκόσμιες πλατφόρμες, ούτε τα
μέσα μαζικής ενημέρωσης, ούτε οι χρηματοπιστωτικές αγορές, ούτε οι επιχειρηματίες θα
μπορούν να διαμορφώσουν συσχετισμό και να αποσπάσουν την ηθική συναίνεση με τον
τρόπο που το κράτος το πράττει. Η επιστροφή σε μορφές τους κράτους ευημερίας ή σε
ρυθμούς ανάπτυξης που επιτυγχάνονταν πριν δεκαετίες δεν είναι πιθανή διότι πλέον έχουν
δημιουργηθεί αλληλεξαρτήσεις τεχνικής και οικονομικής φύσης που δεν αφήνουν περιθώριο
να αναδυθούν αυτόνομες κοινωνίες που να επικεντρώνονται στην εσωτερική αγορά και στην
μόνιμη απασχόληση. Αλλά χωρίς κοινωνικό κράτος που να φροντίζει για τις συνθήκες ζωής
του πληθυσμου, θα είμαστε καταδικασμένοι να συνεχίζουμε τις καταστροφικές πρακτικές της
παγκοσμιοποίησης που κλονίζουν συθέμελα τις κοινωνίες και τις αφήνουν στο χείλος της αβύσσου της ιστορίας.
Οι αναδυόμενες μορφές κράτους θα πρέπει να παντρέψουν τις πολιτικές για την αναγέννηση
της εσωτερικής αγοράς, την επέκταση του κράτους πρόνοιας σε εργαζόμενους, σε ανέργους
και σε όλες τις υβριδικές μορφές αυτοαπασχόλησης, τον εκδημοκρατισμό στα ζητήματα της
ιδιοκτησίας και της λήψης των αποφάσεων, με τον έλεγχο και οργάνωση των παγκόσμιων
αλυσίδων ανεφοδιασμού, με το ριζοσπαστικό έλεγχο των χρηματοοικονομικών ροών και με
άμεσες ενέργειες για την προστασία του περιβάλλοντος.
(δ) ΣτΜ : Ο Αντόνιο Γκράμσι λέει πως όχι μόνο το κράτος, αλλά και η κοινωνία των πολιτών παίζει
ρόλο στη διατήρηση του καπιταλισμού. Έτσι δημιουργεί τον όρο “ολοκληρωμένο κράτος”. O Γκράμσι είδε το
καπιταλιστικό κράτος ως αποτελούμενο από δύο αλληλοεπικαλυπτόμενες σφαίρες: την “πολιτική κοινωνία”
που κυβερνάει με δύναμη και την “κοινωνία των πολιτών” που διέπει τη συναίνεση.
Ένα ακομά παράδοξο της εποχής μας, εποχής κατά την οποία βρισκόμαστε πάνω σε ένα
σταυροδρόμι, είναι ο κίνδυνος της στρεβλής επιστροφής του Κράτους με τη μορφή ενός
αντίστροφου κεϋνσιανισμού και ενός ολοκληρωτισμού των big data, με την τεχνολογία να
χρησιμοποιείται για τον έλεγχο των “επικίνδυνων” τάξεων. Αν το κράτος επιστρέψει μόνο για
να χρησιμοποιήσει το δημόσιο χρήμα με στόχο τη διατήρηση των ποσοστών κερδοφορίας
των μεγάλων εταιρειών, τότε δεν έχουμε να κάνουμε με το κοινωνικό κράτος, αλλά με ένα
κράτος που πατρονάρεται από την επιχειρηματική αριστοκρατία όπως ακριβώς συνέβαινε
κατά τη διάρκεια της νεοφιλελεύθερης περιόδου που μας οδήγησε στη σημερινή κοινωνική
κατάρρευση.
Και αν η χρήση των μεγάλων δεδομένων εφαρμόζεται ήδη για την ιατρική μέριμνα της
κοινωνίας έως και για την επιβολή της κοινωνικής αντεπανάστασης, πρόκειται να
αντιμετωπίσουμε μια νέα φάση της βιοπολιτικής που μετατρέπεται πλέον σε πολιτική
δεδομένων. Αυτή η πολιτική των big data η οποία περνά πλέον, από την εφαρμογή μεθόδων
πειθάρχησης σε εργοστάσια, σε κέντρα κράτησης, σε συστήματα δημόσιας υγείας κλπ, στον
αλγοριθμικό έλεγχο όλων των πράξεων της ζωής, ξεκινώντας από το ιστορικό των
μετακινήσεων των ανθρώπων, τις σχέσεις τους, τις προσωπικές τους επιλογές, τις
προτιμήσεις τους, τις σκέψεις τους και φτάνοντας ακόμη και στις πιθανές μελλοντικές τους
ενέργειές, γίνεται πια κομμάτι κάποιου αλγορίθμου που «μετράει» την «επικινδυνότητα» των
προσώπων. Σήμερα διατρέχουμε ιατρικό κίνδυνο? Αύριο πολιτισμικό κίνδυνο... και την
επόμενη πολιτικό κίνδυνο...
Η μη αναγωγιμότητα (ε)
του σώματος
Η πραγματικότητα είναι ότι το σώμα στον κοινωνικό χώρο-χρόνο ήταν πάντα ο εμμονικός
στόχος όλων των εξουσιών και σήμερα αυτό γίνεται απόλυτο. Ο Valery(στ) σε έναν από τους
διαλόγους του έλεγε ότι το πιο βαθύ πράγμα στους ανθρώπους είναι το δέρμα τους και δεν
έκανε λάθος. Οι κώδικες των κοινωνικών σχέσεων είναι χαραγμένοι στην επιδερμίδα του
σώματος για αυτό και, αυτό που περισσότερο ξαφνιάζει κατά την απομόνωση είναι η
συνάντηση των σωμάτων, οι κινήσεις των κοντινών μορφών, η γλώσσα του σώματος που
χωρίς να το συνειδητοποιεί μιλά..
Έτσι λοιπόν, θα λέγαμε ότι κι εμείς, μέσα στο άγχος του εγκλεισμου, στρουθοκαμηλίζουμε
μπροστά στην πρακτική έκφραση της φιλελεύθερης ουτοπίας του αυτάρκους ατόμου που θα
(ε) ΣτΜ : Ως αναγωγισμός ορίζεται η αναγωγή σύνθετων οντοτήτων ή μορφών σε απλούστερες
(Lausen,2014). Ένα τυπικό παράδειγμα αναγωγισμού είναι η αναγωγή των κοινωνικών ομάδων σε άτομα
(σε απλούστερη μορφή).
(στ) ΣτΜ : Ο Πωλ Βαλερύ (Ambroise-Paul-Toussaint-Jules Valéry, 30 Οκτωβρίου 1871 – 20 Ιουλίου
1945) ήταν Γάλλος ποιητής, συγγραφέας και φιλόσοφος.
σκόπευε να αντικαταστήσει την κοινωνική με την εικονική πραγματικότητα. Τα σώματα και οι
αλληλεπιδράσεις τους είναι και θα συνεχίσουν να είναι απολύτως απαραίτητα για την κοινωνία και την ανθρωπότητα. Γνωρίζουμε ότι οι από απόσταση θέσεις εργασίας, η "τηλε-
εργασία", παρότι σημαντική και σε ανάπτυξη, δεν είναι ο κυρίαρχος τρόπος δημιουργίας πλούτου για τα έθνη. Ότι η εργατική δύναμη είναι ο συνδυασμός σωματικής και πνευματικήπροσπάθειας. Πως τα εθνικά κράτη παραλύουν όταν εκλείπει η χειρωνακτική εργασία. Είναι
λες και το δέρμα και το σώμα να αποτελούν παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας γενικά και
της κάθε κοινότητα ειδικά, από την οικογένεια ως την εθνική και την παγκόσμια κοινότητα.
Ένα like στο Facebook δεν είναι παρά μια ευκαιριακή ταύτιση γούστων που δεν παράγει
τίποτα άλλο παρά προστίθεται σε ενα νούμερο ανώνυμων σχέσεων. Αντίθετα, η συνέλευση
αποτελεί ένα διαρκές κοινωνικό – συνεργατικό εποικοδόμημα πανω σε πρακτικές γνώσεις και
κοινές εμπειρίες.
Το άγχος και το αίσθημα του ακρωτηριασμού που νιώθουν οι άνθρωποι οι οποίοι υφίστανται
τον αναγκαίο προσωρινό εγκλεισμό, αποδεικνύουν ότι το σώμα δεν είναι απλώς το δοχείο ενός εγκεφάλου ικανού να κάνει το άλμα στην απόλυτη εικονικότητα. Όχι, το σώμα δεν είναι
ένα κουτί γεμάτο οργανωμένους νευρώνες. Το σώμα είναι η προέκταση του εγκεφάλου με τον ίδιο τρόπο που ο εγκέφαλος είναι η προέκταση του σώματος και επομένως οι μηχανισμοί της
γνώσης, της δημιουργίας, της φροντίδας και της κοινωνικής δράσης είναι λειτουργίεςσύμφυτες με το σώμα στην αλληλεπίδρασή του με τα άλλα σώματα, με την ανθρωπότητα και τη φύση. Είναι επομένως ένα ιδανικό εργαλείο παραγωγής κοινωνικής γνώσης καιαναπαραγωγής της κοινωνίας.
Ένα ακόμα παράδοξο αυτής της μπερδεμένης εποχής είναι ότι τα όρια της επιβαλλόμενης
παγκόσμιας εικονικής πραγματικότητας αναδεικνύουν το μέγεθος της σημασίας των
πραγματικών εμπειριών. Είναι πιθανό η σημερινή δυσάρεστη εμπειρία να ξεχαστεί σε λίγα
χρόνια και πολλοί να βγαίνουν πάλι στο δρόμο σκυμμένοι στο κινητό τους, όμως θα μπορούν
να το κάνουν επειδή οι άνθρωποι θα είναι εκεί, χειροπιαστοί, αλληλεπιδρώντας μέσα από τις
ματιές και τις χειρονομίες ακόμα και όταν η συνείδησή θα παρακολουθεί ένα διάλογο στο
whatsapp. Αλλά είναι επίσης πιθανό ότι το άγχος της συνάντησης με τους άλλους θα
επανέρχεται στο μέλλον ξανά και ξανά, εάν σήμερα δεν μπορέσουμε να αντλήσουμε
διδάγματα σε σχέση με αυτή τη μίζερη παγκοσμιοποίηση που δεν ενδιαφέρεται ούτε για τους
απλούς ανθρώπους αλλά ούτε και για την ίδια τη φύση. Και τότε ίσως ο φόβος γίνει μόνιμο
status κοινωνικής συμβίωσης.
Οι άνθρωποι είμαστε εκ φύσεως όντα οικουμενικά και αξίζουμε έναν τύπο παγκοσμιοποίησης
που να πηγαίνει πολύ πιο πέρα από τις αγορές και τις ροές κεφαλαίων.Χρειαζόμαστε την
παγκοσμιοποίηση της γνώσης, της ιατρικής φροντίδας, της μεταφοράς των προσώπων, της
αξίας της εργασίας, της πρόνοιας για τη φύση, της ισότητας μεταξύ γυναικών και ανδρών,
των δικαιωμάτων των αυτοχθόνων λαών, χρειαζόμαστε δηλαδή την παγκοσμιοποίηση της
κοινωνικής ισότητας σε όλους τους τομείς που είναι το μοναδικό πράγμα που μας κάνει πιο
πλούσιους σαν ανθρώπους. Όσο δε γίνεται σα μια μορφή μετάβασης προς την
παγκοσμιοποίηση των κοινωνικών δικαιωμάτων, είναι απολύτως αναγκαίο ένα Κοινωνικό
Κράτος των πληβείων, όχι μόνο για να προστατεύει τον πιο αδύναμο πληθυσμό, αλλά και για
να αναπτύξει τον τομέα της δημόσιας υγείας και τα εργατικά δικαιώματα και να αναδομήσει
αμοιβαία ζωτικές διεργασίες στη σχέση μας με τη φύση. Αλλά και επιπλέον να αναπτύσσει
διαρκώς τον εκδημοκρατισμό στο θέμα της κατοχής του υλικού πλούτου άρα και στην
πολιτική, στον τρόπο λήψης των αποφάσεων που πρέπει να κατευθύνονται όλο και
περισσότερο από κάτω προς τα πάνω και όλο και λιγότερο από πάνω προς τα κάτω σε ένα
κράτος ολοκληρωμένο που ακτινοβολεί τη δημοκρατική μοριακή συνοχή της κοινωνίας.
Το Πανεπιστήμιο στην εποχή του πλανητικού χάους
Τέλος, το δημόσιο πανεπιστήμιο είναι μέρος του κράτους. Στην πραγματικότητα, είναι ένας
από τους πιο σημαντικούς θεσμούς του σε ότι αφορά τη διαμόρφωση πολλαπλών, κρατικών
και μη, πολιτικών : καθιστά καθολική την βασική εκπαίδευση, προσφέρει εκπαιδευτικά αγαθά,
ανοίγει δρόμους για την εμφάνιση νέων επαγγελμάτων και, πάνω απ ́ όλα, παράγει κοινωνική
γνώση και μεθόδους για την πνευματική, λογική και ηθική ενότητα της κοινωνίας με το
κράτος.
Στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού, με την κατάρρευση του κοινωνικού κράτους, οι ελίτ
αναζήτησαν τη νομιμοποίηση μέσα από τον εναγκαλισμό τους με εξωτερικούς θεσμούς, τις
τεχνοκρατικές υπηρεσίες των βόρειων πανεπιστημίων, τους συμβούλους διεθνών
οργανισμών οι οποίοι επικεντρώθηκαν στη δημιουργία ενός σχεδίου αποκόμισης οφέλους
από την απαλλοτρίωση των δημοσίων πόρων και την εξαγωγή του εθνικού οικονομικού
πλεονάσματος. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την αποικιοποίηση και υποβάθμιση των δημόσιων
πανεπιστημιών και της εγχώριας γνώσης.
Καμία κοινωνία δεν είναι ικανή για αυτοδιάθεση, για να καθορίσει δηλαδή το πεπρωμένο της
από μόνη της, χωρίς να μπορεί να παράξει γνώση για τον εαυτό της και για τον κόσμο. Αυτός
είναι ο λόγος για τον οποίο σήμερα τα πανεπιστήμια αντιμετωπίζουν μια διπλή πρόκληση:
Κατ ́ αρχήν, της ανάπτυξης της ικανότητά τους να δημιουργούν τη δική τους γνώση που
σημαίνει να μην αρκούνται να επαναλαμβάνουν και να εμβαθύνουν σε αυτά που ήδη έχουν
παραχθεί στον υπόλοιπο κόσμο. Βεβαίως, η προσέγγιση της παγκόσμιας γνώσης είναι
απαραίτητη για την παραγωγή νέων πραγμάτων. Όμως η πραγματικότητα της κάθε χώρας
δεν είναι η εμπειρική επιβεβαίωση της θεωρίας που έχει παραχθεί σε κάποιο άλλο μέρος του
κόσμου και πολύ περισσότερο δεν είναι ο προσωρινός εκτροχιασμός από έναν στόχο στον
οποίο θα πρέπει να προσηλωθούμε αργά ή γρήγορα.Πρέπει να τολμάμε να παράγουμε νέες γνώσεις, νέες εννοιολογικές δομές που να καθιστούν
κατανοητό αυτόν τον τυφώνα των πρωτόγνωρων γεγονότων που συνδιαλλέγονται με
εννοιολογικά σχήματα που παράγονται σε άλλα μέρη του κόσμου και επίσης να ερμηνεύουμε
με λογικές κατηγορίες αυτό που συμβαίνει εδώ και αυτό που συμβαίνει σε αυτές τις άλλες
περιοχές του πλανήτη. Βρισκόμαστε σε μια εξαιρετική στιγμή για τις κοινωνικές επιστήμες
εξαιτίας της ιδιαιτερότητας όσων διαδραματίζονται σε όλο το φάσμα της κοινωνικής εμπειρίας.
Σε όλη την ιστορία της λατινοαμερικανικής κοινωνίας μέχρι σήμερα, υπάρχουν παραδείγματα
ασύγκριτης πολιτικής και κοινωνικής τόλμης με την αμφισβήτηση πολλαπλών σχέσεων
εξουσίας, με τη δημιουργία σύνθετων καινοτόμων θεσμών, με την ανάδειξη πρωτοποριακών
μορφών συλλογικής δράσης, ενώ πολλά από τα παραπάνω αποτελούν παράδειγμα και
σημείο αναφοράς για άλλες περιοές του κόσμου. Το ίδιο θα πρέπει να συμβαίνει στο πεδίο
της παραγωγής κοινωνικής θεωρίας και γνώσης. Και στην πραγματικότητα αυτό συμβαίνει,
υστερούμε όμως στο να παρατηρούμε πιο προσεκτικά αυτό που συμβαίνει στο εσωτερικό
μας αξιοποιώντας το και ως πηγή δημιουργίας καθολικής γνώσης.
Επιπλέον, έχουμε εναν περισσότερο πληθυντικό και πιο κοσμοπολίτικο τρόπο σκέψης για να
προσεγγίζουμε την πραγματικότητα. Και αυτό σε αντίθεση με τις ακαδημίες των κεντρικών
χωρών στις οποίες το κάθε αναγνωρισμένο πανεπιστήμιο και ο κάθε διαπρεπής
διανοούμενος, προφανώς σαν αποτέλεσμα του ανταγωνισμού στην ακαδημαϊκή ιεραρχία ,
περιφρονούν με τη σιωπή τους αυτό που παράγεται από άλλα έθνη, διεπόμενοι από έναν
είδος χυδαίου πνευματικού εθνικισμού. Στις χώρες μας, από την άλλη πλευρά, υπάρχει πολύ
μεγάλο ενδιαφέρον, ενίοτε ασύγκριτα μεγάλο, για την ακαδημαϊκή παραγωγή άλλων χωρών,
ειδικά αν πρόκειται για κυρίαρχες χώρες. Αυτό, που καταρχήν μπορεί να μοιάζει βαρίδι,
μπορεί να αποτελέσει ένα μεγάλο πλεονέκτημα αν συνδυαστεί με την ασίγαστη αγάπη μας
για τη χώρα και την ήπειρό μας. Κάτι τέτοιο τελικά θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε
διαδικασία παραγωγής γνώσης με οικουμενική ισχύ μεγαλύτερη από επικρατούσες θεωρίες
περιφερειακής και τοπικής ισχύος, οι οποίες παρουσιάζονται ως οικουμενικές λόγω του
γεγονότος της ιδεολογικής επιρροής των κυρίαρχων οικονομικά χωρών όπου και παράγονται
αυτές οι γνώσεις.
Κατά δεύτερον, ο φοιτητής, ο δάσκαλος και ο ερευνητής έχουν χρέος απέναντι στην
κοινωνία. Απέναντι από το στρεβλό αίτημα της "αξιακής ουδετερότητας" το οποίο
φαντασιώνει ότι είναι δυνατό να βρεθούν άνθρωποι που παράγουν διανοητικό έργο,
απαλλαγμένοι και ανεπηρέαστοι από αξίες, πολιτικές πεποιθήσεις και ηθικούς φραγμούς -
πράγμα που βέβαια αποτελεί μια μεταφυσική προσέγγιση του κόσμου- προβάλλεται το
προφανές ότι ο ερευνητής δεν μπορεί να αποκοπεί από το κοινωνικό του περιβάλλον ή από
το πλέγμα των σχέσεων εξουσίας που τον περιβάλλουν. Με αυστηρούς όρους, η ισχύς κάθε
καλής έρευνας προκύπτει ακριβώς από τη σωστή διαχείριση αυτού του πλέγματος σχέσεων
του ερευνητή ως κοινωνικού όντος. Για να εκθέσουμε το πρόβλημα της έρευνας πρέπει να
ξεκινήσουμε από τη συνειδητοποίηση αυτών των περιορισμών. Αλλά αυτή η αμείλικτη
συνείδηση των αξιακών κριτηρίων τα οποία βοηθούν να εντοπίσουμε το προς μελέτη
κοινωνικό γεγονός δεν πρέπει να υποβάλει ούτε τη διαδικασία ούτε το αποτέλεσμα της
έρευνας, διότι τότε πλέον δεν κάνουμε έρευνα αλλά απλώς επικυρώνουμε ότι ήταν ήδη
γνωστό από πριν, ενώ σε αυτήν την περίπτωση το υπό έρευνα γεγονός δεν προκύπτει από
μια σειρά αιτιωδών συναφειών αλλά από μια σειρά επιθυμιών, ακυρώνοντας έτσι τη
διαδικασία της έρευνας.
Το αν συνάδουν οι κοινωνικές δεσμεύσεις του ερευνητή (ΣτΜ : με το σκοπό της έρευνας), θα
φανεί στο σημείο που τα προς μελέτη γεγονότα θα γίνουν ορατά και θα διατυπωθούν τα
ερωτήματα που θα χρησιμοποιηθούν για την έρευνα αυτών των γεγονότων, καθώς κάθε
διαφορετική κοσμοθεωρία διαμορφώνει, περισσότερο ή λιγότερο εμφανώς, μια σειρά
άπειρων ερωτήσεων εντός του πλαισίου των προσδοκιών και των απόψεων που υπάρχουν
για την πορεία του κόσμου.
Οι πεποιθήσεις (ΣτΜ: του κοινωνικού ερευνητή) , στην περίπτωση που αυτές αφορούν μια
κριτική στάση απέναντι στην πραγματικότητα, δοκιμάζονται στην διεπιστημονικότητα και τον
αντικομφορμισμό των εννοιολογικών εργαλείων της έρευνας με κριτήριο το να υιοθετηθούν,
να τροποποιηθούν, να συντεθούν και να επινοηθούν εκείνα τα οποία καθιστούν κατανοητή τη
δυναμική των γεγονότων. Η ίδια η έρευνα, εν τη εξελίξει της, αναπόφευκτα θα αναδείξει
λογικές αντιλήψεις και σχήματα που θα βοηθήσουν να διατυπωθούν και να
συστηματοποιηθούν τα αποτελέσματα της έρευνας, και τα οποία δεν πρέπει να
απορρίψουμε. Οι τρόποι συλλογής και μέτρησης των δεδομένων των κοινωνικών προτσές
πρέπει επίσης να προσαρμοστούν ώστε να καλύπτουν τις περισσότερες πλευρές του υπό
έρευνα γεγονότος, την ίδια στιγμή που η λογική διατύπωση των εξαγόμενων πρέπει να
καθοδηγείται από την πρόθεση να καταστεί εμφανής, σχεδόν αξιωματική, η σειρά των
λογικών και πρακτικών συμπτώσεων που αφορούν τους ανθρώπους που εμπλέκονται στο
συγκεκριμένο κοινωνικό γεγονός.
Έτσι οι κοινωνικές πεποιθήσεις θα παίρνουν αξία απο την αποδεικτική δύναμη των
γεγονότων και όχι από τη ρητορία.
Η κοινωνική γνώση, η ανάδυση του κράτους και οι περίοδοι στρατηγικής αβεβαιότητας των
χωρών, ανοίγουν το δρόμο στις απεριόριστες δυνατοτήτες κοινωνικής δημιουργίας, σε
πολιτικές συμφωνίες και βοηθούν στην ανάπτυξη ακαδημαϊκών εργαλείων ικανών να
συμβάλλουν στην αυτοσυνείδηση της κοινωνίας και να επηρεάσουν τις δημόσιες πολιτικές.
Ο κόσμος βρίσκεται παγιδευμένος σε μια δίνη πολλαπλών περιβαλλοντικών, οικονομικών,
υγειονομικών και πολιτικών κρίσεων που ρευστοποιούν όλες τις προβλέψεις για το μέλλον.
Και το χειρότερο είναι ότι αυτό συνοδεύεται με τον κίνδυνο να επιβληθούν «λύσεις» που σημαίνουν ακόμα μεγαλύτερα δεινά από τα σημερινά για τις κατώτερες τάξεις. Όμως η
κατάσταση της κοινωνικής ή εθνικής υποταγής μέσα σε αυτό τον πλανητικό ανεμοστρόβιλο αναστέλεται και μαζί και η ενεργητική υποστήριξη στις αποφάσεις και τις λύσεις που
προτείνονται από τις κυρίαρχες ελίτ. Η προσκόλληση στα κυρίαρχα οράματα – έργο της άρχουσας τάξη – τα οποία πλέον είναι εύθραστα, και η διάβρωση της κοινής λογικής που
αυτή η προσκόλληση προκαλεί, δημιουργεί μια αγωνία πλανητική και την επιθυμία για νέες βεβαιότητες. Εάν, σε αυτό το σημείο, η κριτική σκέψη, γενικά, και η ακαδημαϊκή κοινότητα ειδικά, συμβάλλουν στο να τεθούν τα ζητήματα τα σχετικά με την ηθική κατάπτωση τόσο στους κυρίαρχους όσο και στους υποτελείς, και στο να καταστήσουν γνωστά τα εργαλεία της κοινωνικής αυτογνωσίας, τότε είναι πιθανό, μέσα στην έκτακτη κατάσταση του μέλλοντος, να
δυναμώσει εκείνη η κατεύθυνση που στηρίζεται στην κοινωνική δράση, στην αλληλεγγύη και στην ισότητα, που είναι ο μόνος τρόπος για να απελευθερωθούν οι κατώτερες τάξεις από την
υποτέλεια.
Μόνο έτσι, το μέλλον που αναδύεται, όπως και αν θέλετε να το ονομάσετε, θα είναι δικό μας,
θα είναι αυτο που η κοινωνία είναι ικανή να προσφέρει στον εαυτό της και αυτό για το οποίο αξίζει να διακινδυνεύσουμε ότι είμαστε μέχρι σήμερα.
[*] Ο Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα είναι πρώην Αντιπρόεδρος του Πολυεθνικού Κράτους της Βολιβίας με την κυβέρνηση του Έβο Μοράλες. Μετά το φασιστικό πραξικόπημα του
Οκτωβρίου στη Βολιβία, ο Λινέρα διέφυγε στο εξωτερικό και μετά από ένα ταξίδι με πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς σήμερα ζει στην Αργεντινή. Το παρόν αποτελεί την εναρκτήρια διάλεξή
του για τον ακαδημαϊκό κύκλο σπουδών Κοινωνιολογίας και Ανθρωπολογίας του Ινστιτούτου Ανώτερων Κοινωνικών Σπουδών του Εθνικού Πανεπιστημίου του San Martín στην Αργεντινή στο οποίο πλέον εργάζεται ως καθηγητής και ερευνητής στον τομέα των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών.
Η διάλεξη έγινε στις 30 Μαρτίου 2020.
Ο πρώην πρόεδρος της κυβέρνησης της Βολιβίας Έβο Μοράλες βρίσκεται επίσης στην Αργεντινή.
Διάλεξη του Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα* (30/03/2020)
Μετάφραση από τα ισπανικά : Μαρία Γασπαρινάτου
Έχουμε εισέλθει σε καιρούς παράδοξους, τυπικούς μιας παγκόσμιας κοινωνίας σε μεταβατική
κατάσταση. Καιροί γενικευμένης αστάθειας στους οποίους κάθε κοινό μέλλον διαλύεται και
κανείς δεν ξέρει αν αυτό που θα φέρει το αύριο θα είναι μια επανάληψη του σήμερα, ή μια νέα
κοινωνική τάξη πραγμάτων όπου θα υπάρχει μεγαλύτερη φροντίδα για την ευημερία των
ανθρώπων ... ή η άβυσσος. Η ανησυχία για τα μελλούμενα είναι η μόνη βεβαιότητα.
Πλέον δεν αντιμετωπίζουμε με τις κανονικότητες και τις τυχαιότητες της καθημερινής ζωής,
όπως για παράδειγμα όταν παίρναμε το μετρό για να πάμε στη δουλειά και δεν μπορούσαμε
να προβλέψουμε ποιον θα συναντούσαμε στο βαγόνι ή αν θα φτάναμε στην ώρα μας. Η
τωρινή αβεβαιότητα είναι βαθύτερη, έχει να κάνει με το πεπρωμένο μας, καθώς δεν
γνωρίζουμε πότε θα ξαναπάρουμε το μετρό, αν θα έχουμε δουλειά για να πάμε ή, τελικά, αν
θα είμαστε ζωντανοί. Ζούμε, επομένως, μια απόλυτη κατάρρευση της όποιας προοπτικής των
σημερινών κοινωνιών κατά την οποία η τυχαιότητα του μέλλοντος είναι τέτοια που όλα όσα
φανταζόμαστε θα μπορούσαν να συμβούν, συμπεριλαμβανομένου και του τίποτα.
Ένας μικρός ιός ανάμεσα στις εκατοντάδες χιλιάδες ιών που υπάρχουν, ευθύνεται που πάνω
από 2,6 δισεκατομμύρια άνθρωποι έχουν αναστείλει τις καθημερινές τους δραστηριότητες,
ένα μεγάλο μέρος των επαγγελμάτων με τα οποία οι άνθρωποι αναπαράγουν τα αναγκαία για
την ύπαρξή τους παρέλυσαν και οι κυβερνήσεις εφαρμόζουν έκτακτα καθεστώτα για τις
μετακινήσεις και τις συναθροίσεις. Ο πανικός έχει καταλάβει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης
παγκόσμια και ένα πέπλο καχυποψίας για τον συνάνθρωπο, τον φορέα της νόσου, αναδύεται
στο νέο πνεύμα της εποχής.
Η απάτη της παγκοσμιοποίησης
Το παράδοξο είναι ότι στην εποχή της αποθέωσης της παγκοσμιοποίησης των χρηματοπιστωτικών αγορών, των αλυσίδων εφοδιασμού, της μαζικής κουλτούρας και των
δικτύων, η κύρια μέριμνα που λαμβάνεται ενόψει μιας παγκοσμιοποιημένης ασθένειας είναι η ατομική απομόνωση. Μοιάζει με την ομολογία της ήττας της παγκόσμιας αγοράς και των θιασωτών της απέναντι στην αναγκαία συνέχιση του Κράτους, της Δημόσιας Υγείας και της οικογένειας ως αδιαμφισβήτων πυρήνων της κοινωνικότητας και της ασφάλειας. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως και γελοίο το να βλέπουμε τους προφήτες της ελεύθερης αγοράς και του “λιγότερου κράτους” που μέχρι χθες απαιτούσαν την κατάργηση των εθνικών συνόρων και την απαλλαγή από τα «κοστοβόρα» κοινωνικά δικαιώματα (υγεία, εκπαίδευση,
συνταξιοδότηση και άλλα) να χειροκροτούν το προληπτικό κλείσιμο των συνόρων και να απαιτούν από το κράτος πιο δραστικά μέτρα για την προστασία των πολιτών και την
αναζωογόνηση των εθνικών οικονομιών.
Η παγκοσμιοποιημένη ευφορία, ο τελικός στόχος της ανθρωπότητας, “κόλλησε” στην ατομική απομόνωση και η μόνη πολιτική οργάνωση που παίζει ρόλο μπροστά στην έκτακτη ανάγκη μιας παγκόσμιας επιδημίας, αποτέλεσμα της ίδιας της παγκοσμιοποίησης, είναι το κράτος.
Πρόκειται, χωρίς αμφιβολία, για μια φάρσα. Κάτι δεν πάει καλά σε αυτό το παράδοξο : είτε η παγκοσμιοποίηση ως πολιτικοοικονομικό σχέδιο ήταν και είναι μια συλλογική απάτη με στόχο το κέρδος των λίγων ή οι κοινωνίες δεν κατανοούν ακόμη τις "αρετές" του παγκοσμιοποιημένου κόσμου, δηλαδή είναι αυτό που λέμε ότι εάν η πραγματικότητα δεν
συμφωνεί με τη θεωρία τότε τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα.
Η αλήθεια είναι ότι
δεν υπάρχει μια παγκοσμιοποιημένη απάντηση στο παγκόσμιο δράμα και σε αυτό το σημείο
έχουμε ήδη μια ετυμηγορία για τη μοιραία αυτή εποχή.
Πρόκειται προφανώς για μια τεράστια αποτυχία της παγκοσμιοποίησης, όπως έχει δομηθεί
μέχρι τώρα και κυρίως του πολιτικού λόγου που την θεμελίωσε και των ιδεολογικών
σχημάτων που χρησιμοποιήθηκαν για να τη στηρίξουν.
Φυσικά, εάν είναι παγκοσμιοποιημένες οι χρηματιστηριακές αγορές αλλά όχι και η κοινωνική
προστασία, εάν είναι παγκοσμιοποιημένες οι αλυσίδες εφοδιασμού αλλά όχι και η ελεύθερη
κυκλοφορία των ανθρώπων · εάν είναι παγκοσμιοποιημένα τα κοινωνικά δίκτυα αλλά όχι και
μισθοί ή οι ευκαιρίες, τότε η παγκοσμιοποίηση δεν είναι παρά ένα άλλοθι για ορισμένες
χώρες, για λίγους ανθρώπους ώστε να επιβάλλουν την κυριαρχία, την εξουσία και τον
πολιτισμό τους και όχι μια πραγματικά παγκόσμια ολοκλήρωση των ανθρώπινων
επιτευγμάτων προς όφελος όλων.
Έχουμε να κάνουμε με μια ανάπηρη παγκοσμιοποίηση, που την ίδια ώρα που δημιουργεί όλο
και μεγαλύτερες ανισότητες και αδικίες, αποδυναμώνει τους μηχανισμούς προστασίας και
περίθαλψης που έχουν οικοδομηθεί εδώ και δεκαετίες από τα εθνικά κράτη.
Σήμερα κατανοοούμε ότι οι χρηματοπιστωτικές αγορές δεν θεραπεύουν τις παγκόσμιες
ασθένειες, απλώς εντείνουν τις επιπτώσεις τους στους πλέον αδύναμους. Σήμερα βλέπουμε
ότι η ελεύθερη αγορά έχει αυξήσει την κοινωνική ανισότητα σε επίπεδα παρόμοια με εκείνα
των αρχών του 20ού αιώνα. Σύμφωνα με τον Piketty(α), το 1% των πιο πλούσιων ανθρώπων
στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίοι το 1975 κατείχαν το 20% του πλούτου που παράγονταν
από όλες τις παραγωγικές και χρηματοοικονομικές δραστηριότητες και το real estate, έως το
(α) ΣτΜ : Ο Thomas Piketty είναι Γάλλος οικονομολόγος (γεν. 1971) του οποίου το έργο επικεντρώνεται στις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες
2018 αύξησε αυτό το ποστοστό στο 40%, ποσοστό παρόμοιο με αυτό που κατείχαντο 1920.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι κανένας παγκόσμιος θεσμός δεν έχει την παραμικρή δυνατότητα να ενώσει την κοινωνία ώστε να αντιμετωπίσει τις παγκόσμιες αντιξοότητες, ενώ το κράτος
φαίνεται να το καταφέρνει. Εϊναι λες και το "αόρατο χέρι" του Smith να είναι, όχι μόνο άχρηστο για την φροντίδα της ανθρωπότητας, αλλά πιο επικίνδυνο και από την ίδια την πανδημία.
Γιατί μέχρι τώρα η παγκοσμιοποίηση λειτουργεί μόνο ως τρόπος αύξησης των ιδιωτικών κερδών των μεγάλων εταιρειών ενώ είναι ανίκανη σε ότι αφορά την προστασία των
ανθρώπων.
Η σημερινή επιδημία δεν είναι η πρώτη επιδημία με παγκόσμιο χαρακτήρα. Ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα με την εμφάνιση του παγκόσμιου εμπορίου είχαν εμφανιστεί, κατά την
διάρκεια της αποικιοποίησης της Αμερικής, επιδημίες όπως η ευλογιά που μείωσε τον ντόπιο πληθυσμό στο 70-80% του αρχικού πληθυσμού (β). Αργότερα, επιδημίες είχαμε σε διάφορα
μέρη του πλανήτη, όπως οι λοιμώξεις από χολέρα, η Ρωσική γρίπη τον 19ο αιώνα, η
ισπανική γρίπη, η γρίπη των πτηνών, το HIV και πρόσφατα ο SARS 1, ο H1N1 κ.ά.
Οι παγκόσμιες ασθένειες προκύπτουν από την τυπική και ουσιαστική υπαγωγή της ζωντανής
φύσης στη λογική της εμπορευματικής παραγωγής η οποία καταστρέφει τις λειτουργίες που
ρυθμίζουν την μετάδοση ασθενειών μεταξύ διαφορετικών ζωικών ειδών. Τυπική υπαγωγή,
όταν η μικρή αγροτική οικονομία πρεσάρεται για να εισχωρήσει όλο και βαθύτερα σε δάση και
αυτόνομα οικοσυστήματα με σκοπό να εμπορευματοποιήσει τη χλωρίδα και την πανίδα.
Πραγματική υποταγή, όταν η με καπιταλιστικούς όρους παραγωγή επιβάλλει να εφαρμόζονται
χωρίς όριο στα δάση εκτατικές γεωργικές εργασίες που καθορίζονται από τη ζήτηση των
αγορών εμπορευμάτων. Και στις δύο περιπτώσεις, η ισορροπία μεταξύ της άγριας ζωής και
του ανθρώπου, η οποία είχε ρυθμιστεί σταδιακά στους αιώνες μέσω της διαβίωσης του
ανθρώπινου πληθυσμού σε μικρές κοινότητες, διαταράσσεται σε διάστημα εβδομάδων, λόγω
της συσσώρευσης των ανθρώπων σε τεράστια οικιστικά συγκροτήματα όπου ξεσπούν
ραγδαίες, μαζικές και φονικές επιδημίες.
Πίσω από την πανδημία κρύβεται ο κοινωνικός πλουτισμός με την έννοια της απεριόριστης
συσσώρευσης χρημάτων και υλικών αγαθών από ιδιώτες, η οποία μετατρέπει τη φύση με τα
ζωντανά και άψυχα συστατικά της, σε μια απλή αποθήκη πρώτων υλών κατάλληλων για να
μεταποιηθούν, να πουληθούν και να καταναλωθούν. Πρόκειται για έναν τρόπο παραγωγής που βλέπει μόνο τη συσσώρευση κέρδους και αδυνατεί παντελώς να δημιουργήσει ένα
(β) ΣτΜ : Οι άποικοι έφεραν μαζί τους άγνωστες ασθένειες, στις οποίες οι αυτόχθονες προφανώς δεν
είχαν ανοσία. Αρρώστιες όπως η γρίπη και η ευλογιά θέρισαν το 90% με 95% του συνολικού πληθυσμού
της Αμερικής. Από την άφιξη των Ισπανών ως το 1570 ο πληθυσμός του Μεξικού ενδεχομένως μειώθηκε
από 25.000.000 σε 2.650.000, ενώ του Περού από ιλαρά9.000.000 σε 3.000.000. Παράλληλα, και οι
Ευρωπαίοι χτυπήθηκαν από ασθένειες: κατά τον 16ο αιώνα, η σύφιλη (η οποία πιθανώς προήλθε από
πρόσμιξη δύο παρεμφερών ασθενειών του Νέου και του Παλαιού Κόσμου) σκότωσε 1.000.000
Ευρωπαίους (πηγή wikipedia)
παγκόσμιο μοντέλο προστασίας των ανθρώπων, πόσω μάλλον της φύσης. Η κυρίαρχη τάξη η οποία με μανία θυσιάζει το φυσικό πλούτο στον βωμό του κέρδους δεν μπορεί να
κατανοήσει ότι θα καταλήξει να θυσιαστεί και η ίδια.
Το ότι σήμερα, οι παγκόσμιες αγορές και τα ιδρύματα κρύβονται πίσω από την κρατική νομιμοποίηση στην προσπάθειά τους να ελέγξουν τα καταστροφικά δαιμόνια που εξαπέλυσε
αυτή η παγκοσμιοποίηση, είναι η επιβεβαίωση μιας διπλής αποτυχίας: της αποτυχίας των παγκόσμιων οργανισμών να προτείνουν ρεαλιστικές παγκόσμιες δράσεις για την προστασία
της υγείας των ανθρώπων σε όλες τις χώρες της γης και της αποτυχίας των παγκόσμιωναγορών να εμποδίσουν την παγκόσμια οικονομική κατάρρευση που βαίνει επιταχυνόμενη
λόγω της πανδημίας.
Την οικονομική στασιμότητα των τελευταίων ετών ακολουθεί τώρα η παγκόσμια ύφεση, δηλαδή η συρρίκνωση των τοπικών οικονομιών που θα οδηγήσει σε κλείσιμο επιχειρήσεων
με τη μορφή επιδημίας, σε απολύσεις εκατομμυρίων εργαζομένων, στην καταστροφή των
οικογενειακών αποταμιεύσεων, στην αύξηση της φτώχειας και του πόνου. Και για άλλη μια φορά οι θιασώτες της παγκοσμιοποίησης, γεμάτοι με τη μικρότητα τους, σταυρώνουν τα χέρια περιμένοντας τα εθνικά κράτη να ξοδέψουν τα τελευταία τους αποθέματα υποθηκεύοντας το μέλλον τουλάχιστον δύο γενεών, για να περιορίσουν τη λαϊκή οργή και να μετριάσουν την καταστροφή που προκάλεσαν οι αρχιτέκτονες της παγκοσμιοποίησης.
Όταν η παγκοσμιοποίηση φαινόταν δυνατή, είχε πολλούς γονείς, ο ένας πιο παθιασμένος από τον άλλον σε σχέση με την υποτιθέμενη ιστορική υπεροχή της ελεύθερης αγοράς.
Σήμερα που η παγκόσμια ύφεση είναι περισσότερο από προφανής, δεν έχει ούτε κηδεμόνες ούτε υπεύθυνους. Τελικά, το κακοποιημένο κράτος είναι αυτό που θα βγει μπροστά για να
μετριάσει το τρομερό κοινωνικό κόστος του οικονομικού οργίου μιας μειοψηφίας.
Η επιστροφή του κράτους
Είναι βέβαιο ότι βρισκόμαστε και θα βρισκόμαστε ενώπιον μιας γενικής αναβάθμισης του κράτους, τόσο σε ότι αφορά την κοινωνική-προνοιακή του πλευρά όσο και στην οικονομική
και χρηματοδοτική του λειτουργία. Μπροστά στις καινούριες παγκόσμιες ασθένειες, τον κοινωνικό τρόμο και την οικονομική κατάρρευση, μόνο το κράτος έχει την οργανωτική
ικανότητα και την κοινωνική νομιμοποίηση ώστε να είναι σε θέση να υπερασπιστεί τους πολίτες.
Είμαστε σε μια στιγμή συλλογικής επιστροφής στον φόβο ο οποίος, σύμφωνα με τον Ελίας(γ)
αποτελεί το θεμέλιο των κρατικών οικοδομημάτων. Όμως, προς το παρόν μόνο το κράτος,
υπό την Γκραμσιανή έννοια του “ολοκληρωμένου κράτους” που αποτελείται από την “πολιτική
κοινωνία” και την “κοινωνία των πολιτών” (δ)
(γ) ΣτΜ : πιθανότατα εννοεί τον Γερμανό κοινωνιολόγο Norbert Elías (1897-1990)
μπορεί να προσανατολίσει τις κοινωνικές
διαθέσεις σε κοινή δράση και σε συλλογικές θυσίες και στην απαίτηση δημόσιων πολιτικών
πρόνοιας για την αντιμετώπιση της πανδημίας και της οικονομικής ύφεσης.
Υπό αυτές τις συνθήκες, το κράτος εμφανίζεται ως κοινότητα που προστατεύει από τον κίνδυνο του θανάτου και της οικονομικής κρίσης. Ακόμα και αν είναι σίγουρο ότι η μοίρα των πολλών εξαρτάται από τη γνώμη των λίγων που μονοπωλούν τις κρατικές αποφάσεις - και γι ́αυτό ο Μαρξ μίλησε για μια «απατηλή κοινότητα» - αυτές οι αποφάσεις πρέπει να είναι ικανές να δημιουργήσουν ένα σώμα ανθρώπων ενωμένων στη βάση της αποφασιστικότητάς
τους να υπερνικήσουν τις αντιξοότητες κι αυτό μπορεί να γίνει εφόσον καταφέρουν να “συνομιλήσουν” με τις κρυφές ελπίδες των κατώτερων τάξεων.
Το εθνικό κράτος αποτελεί την μόνη κοινωνική πραγματικότητα που ακόμα και σε συνθήκες
οικονομικής ύφεσης, μπορεί να αναδιοργανώσει τη συνηθισμένη ροή του χρήματος για να
προκαταβάλει σε όλους σήμερα αυτό που θα παραχθεί αύριο, προκειμένου να δοθεί ώθηση
στο εισόδημα της εργασίας, στην εσωτερική κατανάλωση, στην παραγωγικότητα της
εργασίας, στο δημόσιο και στις επενδύσεις.
Είναι δύσκολο να γνωρίζουμε για πόσο καιρό θα συνεχιστεί αυτή η “επιστροφή στο κράτος”.
Το μόνο σίγουρο είναι ότι για αρκετό καιρό ακόμα ούτε οι παγκόσμιες πλατφόρμες, ούτε τα
μέσα μαζικής ενημέρωσης, ούτε οι χρηματοπιστωτικές αγορές, ούτε οι επιχειρηματίες θα
μπορούν να διαμορφώσουν συσχετισμό και να αποσπάσουν την ηθική συναίνεση με τον
τρόπο που το κράτος το πράττει. Η επιστροφή σε μορφές τους κράτους ευημερίας ή σε
ρυθμούς ανάπτυξης που επιτυγχάνονταν πριν δεκαετίες δεν είναι πιθανή διότι πλέον έχουν
δημιουργηθεί αλληλεξαρτήσεις τεχνικής και οικονομικής φύσης που δεν αφήνουν περιθώριο
να αναδυθούν αυτόνομες κοινωνίες που να επικεντρώνονται στην εσωτερική αγορά και στην
μόνιμη απασχόληση. Αλλά χωρίς κοινωνικό κράτος που να φροντίζει για τις συνθήκες ζωής
του πληθυσμου, θα είμαστε καταδικασμένοι να συνεχίζουμε τις καταστροφικές πρακτικές της
παγκοσμιοποίησης που κλονίζουν συθέμελα τις κοινωνίες και τις αφήνουν στο χείλος της αβύσσου της ιστορίας.
Οι αναδυόμενες μορφές κράτους θα πρέπει να παντρέψουν τις πολιτικές για την αναγέννηση
της εσωτερικής αγοράς, την επέκταση του κράτους πρόνοιας σε εργαζόμενους, σε ανέργους
και σε όλες τις υβριδικές μορφές αυτοαπασχόλησης, τον εκδημοκρατισμό στα ζητήματα της
ιδιοκτησίας και της λήψης των αποφάσεων, με τον έλεγχο και οργάνωση των παγκόσμιων
αλυσίδων ανεφοδιασμού, με το ριζοσπαστικό έλεγχο των χρηματοοικονομικών ροών και με
άμεσες ενέργειες για την προστασία του περιβάλλοντος.
(δ) ΣτΜ : Ο Αντόνιο Γκράμσι λέει πως όχι μόνο το κράτος, αλλά και η κοινωνία των πολιτών παίζει
ρόλο στη διατήρηση του καπιταλισμού. Έτσι δημιουργεί τον όρο “ολοκληρωμένο κράτος”. O Γκράμσι είδε το
καπιταλιστικό κράτος ως αποτελούμενο από δύο αλληλοεπικαλυπτόμενες σφαίρες: την “πολιτική κοινωνία”
που κυβερνάει με δύναμη και την “κοινωνία των πολιτών” που διέπει τη συναίνεση.
Ένα ακομά παράδοξο της εποχής μας, εποχής κατά την οποία βρισκόμαστε πάνω σε ένα
σταυροδρόμι, είναι ο κίνδυνος της στρεβλής επιστροφής του Κράτους με τη μορφή ενός
αντίστροφου κεϋνσιανισμού και ενός ολοκληρωτισμού των big data, με την τεχνολογία να
χρησιμοποιείται για τον έλεγχο των “επικίνδυνων” τάξεων. Αν το κράτος επιστρέψει μόνο για
να χρησιμοποιήσει το δημόσιο χρήμα με στόχο τη διατήρηση των ποσοστών κερδοφορίας
των μεγάλων εταιρειών, τότε δεν έχουμε να κάνουμε με το κοινωνικό κράτος, αλλά με ένα
κράτος που πατρονάρεται από την επιχειρηματική αριστοκρατία όπως ακριβώς συνέβαινε
κατά τη διάρκεια της νεοφιλελεύθερης περιόδου που μας οδήγησε στη σημερινή κοινωνική
κατάρρευση.
Και αν η χρήση των μεγάλων δεδομένων εφαρμόζεται ήδη για την ιατρική μέριμνα της
κοινωνίας έως και για την επιβολή της κοινωνικής αντεπανάστασης, πρόκειται να
αντιμετωπίσουμε μια νέα φάση της βιοπολιτικής που μετατρέπεται πλέον σε πολιτική
δεδομένων. Αυτή η πολιτική των big data η οποία περνά πλέον, από την εφαρμογή μεθόδων
πειθάρχησης σε εργοστάσια, σε κέντρα κράτησης, σε συστήματα δημόσιας υγείας κλπ, στον
αλγοριθμικό έλεγχο όλων των πράξεων της ζωής, ξεκινώντας από το ιστορικό των
μετακινήσεων των ανθρώπων, τις σχέσεις τους, τις προσωπικές τους επιλογές, τις
προτιμήσεις τους, τις σκέψεις τους και φτάνοντας ακόμη και στις πιθανές μελλοντικές τους
ενέργειές, γίνεται πια κομμάτι κάποιου αλγορίθμου που «μετράει» την «επικινδυνότητα» των
προσώπων. Σήμερα διατρέχουμε ιατρικό κίνδυνο? Αύριο πολιτισμικό κίνδυνο... και την
επόμενη πολιτικό κίνδυνο...
Η μη αναγωγιμότητα (ε)
του σώματος
Η πραγματικότητα είναι ότι το σώμα στον κοινωνικό χώρο-χρόνο ήταν πάντα ο εμμονικός
στόχος όλων των εξουσιών και σήμερα αυτό γίνεται απόλυτο. Ο Valery(στ) σε έναν από τους
διαλόγους του έλεγε ότι το πιο βαθύ πράγμα στους ανθρώπους είναι το δέρμα τους και δεν
έκανε λάθος. Οι κώδικες των κοινωνικών σχέσεων είναι χαραγμένοι στην επιδερμίδα του
σώματος για αυτό και, αυτό που περισσότερο ξαφνιάζει κατά την απομόνωση είναι η
συνάντηση των σωμάτων, οι κινήσεις των κοντινών μορφών, η γλώσσα του σώματος που
χωρίς να το συνειδητοποιεί μιλά..
Έτσι λοιπόν, θα λέγαμε ότι κι εμείς, μέσα στο άγχος του εγκλεισμου, στρουθοκαμηλίζουμε
μπροστά στην πρακτική έκφραση της φιλελεύθερης ουτοπίας του αυτάρκους ατόμου που θα
(ε) ΣτΜ : Ως αναγωγισμός ορίζεται η αναγωγή σύνθετων οντοτήτων ή μορφών σε απλούστερες
(Lausen,2014). Ένα τυπικό παράδειγμα αναγωγισμού είναι η αναγωγή των κοινωνικών ομάδων σε άτομα
(σε απλούστερη μορφή).
(στ) ΣτΜ : Ο Πωλ Βαλερύ (Ambroise-Paul-Toussaint-Jules Valéry, 30 Οκτωβρίου 1871 – 20 Ιουλίου
1945) ήταν Γάλλος ποιητής, συγγραφέας και φιλόσοφος.
σκόπευε να αντικαταστήσει την κοινωνική με την εικονική πραγματικότητα. Τα σώματα και οι
αλληλεπιδράσεις τους είναι και θα συνεχίσουν να είναι απολύτως απαραίτητα για την κοινωνία και την ανθρωπότητα. Γνωρίζουμε ότι οι από απόσταση θέσεις εργασίας, η "τηλε-
εργασία", παρότι σημαντική και σε ανάπτυξη, δεν είναι ο κυρίαρχος τρόπος δημιουργίας πλούτου για τα έθνη. Ότι η εργατική δύναμη είναι ο συνδυασμός σωματικής και πνευματικήπροσπάθειας. Πως τα εθνικά κράτη παραλύουν όταν εκλείπει η χειρωνακτική εργασία. Είναι
λες και το δέρμα και το σώμα να αποτελούν παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας γενικά και
της κάθε κοινότητα ειδικά, από την οικογένεια ως την εθνική και την παγκόσμια κοινότητα.
Ένα like στο Facebook δεν είναι παρά μια ευκαιριακή ταύτιση γούστων που δεν παράγει
τίποτα άλλο παρά προστίθεται σε ενα νούμερο ανώνυμων σχέσεων. Αντίθετα, η συνέλευση
αποτελεί ένα διαρκές κοινωνικό – συνεργατικό εποικοδόμημα πανω σε πρακτικές γνώσεις και
κοινές εμπειρίες.
Το άγχος και το αίσθημα του ακρωτηριασμού που νιώθουν οι άνθρωποι οι οποίοι υφίστανται
τον αναγκαίο προσωρινό εγκλεισμό, αποδεικνύουν ότι το σώμα δεν είναι απλώς το δοχείο ενός εγκεφάλου ικανού να κάνει το άλμα στην απόλυτη εικονικότητα. Όχι, το σώμα δεν είναι
ένα κουτί γεμάτο οργανωμένους νευρώνες. Το σώμα είναι η προέκταση του εγκεφάλου με τον ίδιο τρόπο που ο εγκέφαλος είναι η προέκταση του σώματος και επομένως οι μηχανισμοί της
γνώσης, της δημιουργίας, της φροντίδας και της κοινωνικής δράσης είναι λειτουργίεςσύμφυτες με το σώμα στην αλληλεπίδρασή του με τα άλλα σώματα, με την ανθρωπότητα και τη φύση. Είναι επομένως ένα ιδανικό εργαλείο παραγωγής κοινωνικής γνώσης καιαναπαραγωγής της κοινωνίας.
Ένα ακόμα παράδοξο αυτής της μπερδεμένης εποχής είναι ότι τα όρια της επιβαλλόμενης
παγκόσμιας εικονικής πραγματικότητας αναδεικνύουν το μέγεθος της σημασίας των
πραγματικών εμπειριών. Είναι πιθανό η σημερινή δυσάρεστη εμπειρία να ξεχαστεί σε λίγα
χρόνια και πολλοί να βγαίνουν πάλι στο δρόμο σκυμμένοι στο κινητό τους, όμως θα μπορούν
να το κάνουν επειδή οι άνθρωποι θα είναι εκεί, χειροπιαστοί, αλληλεπιδρώντας μέσα από τις
ματιές και τις χειρονομίες ακόμα και όταν η συνείδησή θα παρακολουθεί ένα διάλογο στο
whatsapp. Αλλά είναι επίσης πιθανό ότι το άγχος της συνάντησης με τους άλλους θα
επανέρχεται στο μέλλον ξανά και ξανά, εάν σήμερα δεν μπορέσουμε να αντλήσουμε
διδάγματα σε σχέση με αυτή τη μίζερη παγκοσμιοποίηση που δεν ενδιαφέρεται ούτε για τους
απλούς ανθρώπους αλλά ούτε και για την ίδια τη φύση. Και τότε ίσως ο φόβος γίνει μόνιμο
status κοινωνικής συμβίωσης.
Οι άνθρωποι είμαστε εκ φύσεως όντα οικουμενικά και αξίζουμε έναν τύπο παγκοσμιοποίησης
που να πηγαίνει πολύ πιο πέρα από τις αγορές και τις ροές κεφαλαίων.Χρειαζόμαστε την
παγκοσμιοποίηση της γνώσης, της ιατρικής φροντίδας, της μεταφοράς των προσώπων, της
αξίας της εργασίας, της πρόνοιας για τη φύση, της ισότητας μεταξύ γυναικών και ανδρών,
των δικαιωμάτων των αυτοχθόνων λαών, χρειαζόμαστε δηλαδή την παγκοσμιοποίηση της
κοινωνικής ισότητας σε όλους τους τομείς που είναι το μοναδικό πράγμα που μας κάνει πιο
πλούσιους σαν ανθρώπους. Όσο δε γίνεται σα μια μορφή μετάβασης προς την
παγκοσμιοποίηση των κοινωνικών δικαιωμάτων, είναι απολύτως αναγκαίο ένα Κοινωνικό
Κράτος των πληβείων, όχι μόνο για να προστατεύει τον πιο αδύναμο πληθυσμό, αλλά και για
να αναπτύξει τον τομέα της δημόσιας υγείας και τα εργατικά δικαιώματα και να αναδομήσει
αμοιβαία ζωτικές διεργασίες στη σχέση μας με τη φύση. Αλλά και επιπλέον να αναπτύσσει
διαρκώς τον εκδημοκρατισμό στο θέμα της κατοχής του υλικού πλούτου άρα και στην
πολιτική, στον τρόπο λήψης των αποφάσεων που πρέπει να κατευθύνονται όλο και
περισσότερο από κάτω προς τα πάνω και όλο και λιγότερο από πάνω προς τα κάτω σε ένα
κράτος ολοκληρωμένο που ακτινοβολεί τη δημοκρατική μοριακή συνοχή της κοινωνίας.
Το Πανεπιστήμιο στην εποχή του πλανητικού χάους
Τέλος, το δημόσιο πανεπιστήμιο είναι μέρος του κράτους. Στην πραγματικότητα, είναι ένας
από τους πιο σημαντικούς θεσμούς του σε ότι αφορά τη διαμόρφωση πολλαπλών, κρατικών
και μη, πολιτικών : καθιστά καθολική την βασική εκπαίδευση, προσφέρει εκπαιδευτικά αγαθά,
ανοίγει δρόμους για την εμφάνιση νέων επαγγελμάτων και, πάνω απ ́ όλα, παράγει κοινωνική
γνώση και μεθόδους για την πνευματική, λογική και ηθική ενότητα της κοινωνίας με το
κράτος.
Στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού, με την κατάρρευση του κοινωνικού κράτους, οι ελίτ
αναζήτησαν τη νομιμοποίηση μέσα από τον εναγκαλισμό τους με εξωτερικούς θεσμούς, τις
τεχνοκρατικές υπηρεσίες των βόρειων πανεπιστημίων, τους συμβούλους διεθνών
οργανισμών οι οποίοι επικεντρώθηκαν στη δημιουργία ενός σχεδίου αποκόμισης οφέλους
από την απαλλοτρίωση των δημοσίων πόρων και την εξαγωγή του εθνικού οικονομικού
πλεονάσματος. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την αποικιοποίηση και υποβάθμιση των δημόσιων
πανεπιστημιών και της εγχώριας γνώσης.
Καμία κοινωνία δεν είναι ικανή για αυτοδιάθεση, για να καθορίσει δηλαδή το πεπρωμένο της
από μόνη της, χωρίς να μπορεί να παράξει γνώση για τον εαυτό της και για τον κόσμο. Αυτός
είναι ο λόγος για τον οποίο σήμερα τα πανεπιστήμια αντιμετωπίζουν μια διπλή πρόκληση:
Κατ ́ αρχήν, της ανάπτυξης της ικανότητά τους να δημιουργούν τη δική τους γνώση που
σημαίνει να μην αρκούνται να επαναλαμβάνουν και να εμβαθύνουν σε αυτά που ήδη έχουν
παραχθεί στον υπόλοιπο κόσμο. Βεβαίως, η προσέγγιση της παγκόσμιας γνώσης είναι
απαραίτητη για την παραγωγή νέων πραγμάτων. Όμως η πραγματικότητα της κάθε χώρας
δεν είναι η εμπειρική επιβεβαίωση της θεωρίας που έχει παραχθεί σε κάποιο άλλο μέρος του
κόσμου και πολύ περισσότερο δεν είναι ο προσωρινός εκτροχιασμός από έναν στόχο στον
οποίο θα πρέπει να προσηλωθούμε αργά ή γρήγορα.Πρέπει να τολμάμε να παράγουμε νέες γνώσεις, νέες εννοιολογικές δομές που να καθιστούν
κατανοητό αυτόν τον τυφώνα των πρωτόγνωρων γεγονότων που συνδιαλλέγονται με
εννοιολογικά σχήματα που παράγονται σε άλλα μέρη του κόσμου και επίσης να ερμηνεύουμε
με λογικές κατηγορίες αυτό που συμβαίνει εδώ και αυτό που συμβαίνει σε αυτές τις άλλες
περιοχές του πλανήτη. Βρισκόμαστε σε μια εξαιρετική στιγμή για τις κοινωνικές επιστήμες
εξαιτίας της ιδιαιτερότητας όσων διαδραματίζονται σε όλο το φάσμα της κοινωνικής εμπειρίας.
Σε όλη την ιστορία της λατινοαμερικανικής κοινωνίας μέχρι σήμερα, υπάρχουν παραδείγματα
ασύγκριτης πολιτικής και κοινωνικής τόλμης με την αμφισβήτηση πολλαπλών σχέσεων
εξουσίας, με τη δημιουργία σύνθετων καινοτόμων θεσμών, με την ανάδειξη πρωτοποριακών
μορφών συλλογικής δράσης, ενώ πολλά από τα παραπάνω αποτελούν παράδειγμα και
σημείο αναφοράς για άλλες περιοές του κόσμου. Το ίδιο θα πρέπει να συμβαίνει στο πεδίο
της παραγωγής κοινωνικής θεωρίας και γνώσης. Και στην πραγματικότητα αυτό συμβαίνει,
υστερούμε όμως στο να παρατηρούμε πιο προσεκτικά αυτό που συμβαίνει στο εσωτερικό
μας αξιοποιώντας το και ως πηγή δημιουργίας καθολικής γνώσης.
Επιπλέον, έχουμε εναν περισσότερο πληθυντικό και πιο κοσμοπολίτικο τρόπο σκέψης για να
προσεγγίζουμε την πραγματικότητα. Και αυτό σε αντίθεση με τις ακαδημίες των κεντρικών
χωρών στις οποίες το κάθε αναγνωρισμένο πανεπιστήμιο και ο κάθε διαπρεπής
διανοούμενος, προφανώς σαν αποτέλεσμα του ανταγωνισμού στην ακαδημαϊκή ιεραρχία ,
περιφρονούν με τη σιωπή τους αυτό που παράγεται από άλλα έθνη, διεπόμενοι από έναν
είδος χυδαίου πνευματικού εθνικισμού. Στις χώρες μας, από την άλλη πλευρά, υπάρχει πολύ
μεγάλο ενδιαφέρον, ενίοτε ασύγκριτα μεγάλο, για την ακαδημαϊκή παραγωγή άλλων χωρών,
ειδικά αν πρόκειται για κυρίαρχες χώρες. Αυτό, που καταρχήν μπορεί να μοιάζει βαρίδι,
μπορεί να αποτελέσει ένα μεγάλο πλεονέκτημα αν συνδυαστεί με την ασίγαστη αγάπη μας
για τη χώρα και την ήπειρό μας. Κάτι τέτοιο τελικά θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε
διαδικασία παραγωγής γνώσης με οικουμενική ισχύ μεγαλύτερη από επικρατούσες θεωρίες
περιφερειακής και τοπικής ισχύος, οι οποίες παρουσιάζονται ως οικουμενικές λόγω του
γεγονότος της ιδεολογικής επιρροής των κυρίαρχων οικονομικά χωρών όπου και παράγονται
αυτές οι γνώσεις.
Κατά δεύτερον, ο φοιτητής, ο δάσκαλος και ο ερευνητής έχουν χρέος απέναντι στην
κοινωνία. Απέναντι από το στρεβλό αίτημα της "αξιακής ουδετερότητας" το οποίο
φαντασιώνει ότι είναι δυνατό να βρεθούν άνθρωποι που παράγουν διανοητικό έργο,
απαλλαγμένοι και ανεπηρέαστοι από αξίες, πολιτικές πεποιθήσεις και ηθικούς φραγμούς -
πράγμα που βέβαια αποτελεί μια μεταφυσική προσέγγιση του κόσμου- προβάλλεται το
προφανές ότι ο ερευνητής δεν μπορεί να αποκοπεί από το κοινωνικό του περιβάλλον ή από
το πλέγμα των σχέσεων εξουσίας που τον περιβάλλουν. Με αυστηρούς όρους, η ισχύς κάθε
καλής έρευνας προκύπτει ακριβώς από τη σωστή διαχείριση αυτού του πλέγματος σχέσεων
του ερευνητή ως κοινωνικού όντος. Για να εκθέσουμε το πρόβλημα της έρευνας πρέπει να
ξεκινήσουμε από τη συνειδητοποίηση αυτών των περιορισμών. Αλλά αυτή η αμείλικτη
συνείδηση των αξιακών κριτηρίων τα οποία βοηθούν να εντοπίσουμε το προς μελέτη
κοινωνικό γεγονός δεν πρέπει να υποβάλει ούτε τη διαδικασία ούτε το αποτέλεσμα της
έρευνας, διότι τότε πλέον δεν κάνουμε έρευνα αλλά απλώς επικυρώνουμε ότι ήταν ήδη
γνωστό από πριν, ενώ σε αυτήν την περίπτωση το υπό έρευνα γεγονός δεν προκύπτει από
μια σειρά αιτιωδών συναφειών αλλά από μια σειρά επιθυμιών, ακυρώνοντας έτσι τη
διαδικασία της έρευνας.
Το αν συνάδουν οι κοινωνικές δεσμεύσεις του ερευνητή (ΣτΜ : με το σκοπό της έρευνας), θα
φανεί στο σημείο που τα προς μελέτη γεγονότα θα γίνουν ορατά και θα διατυπωθούν τα
ερωτήματα που θα χρησιμοποιηθούν για την έρευνα αυτών των γεγονότων, καθώς κάθε
διαφορετική κοσμοθεωρία διαμορφώνει, περισσότερο ή λιγότερο εμφανώς, μια σειρά
άπειρων ερωτήσεων εντός του πλαισίου των προσδοκιών και των απόψεων που υπάρχουν
για την πορεία του κόσμου.
Οι πεποιθήσεις (ΣτΜ: του κοινωνικού ερευνητή) , στην περίπτωση που αυτές αφορούν μια
κριτική στάση απέναντι στην πραγματικότητα, δοκιμάζονται στην διεπιστημονικότητα και τον
αντικομφορμισμό των εννοιολογικών εργαλείων της έρευνας με κριτήριο το να υιοθετηθούν,
να τροποποιηθούν, να συντεθούν και να επινοηθούν εκείνα τα οποία καθιστούν κατανοητή τη
δυναμική των γεγονότων. Η ίδια η έρευνα, εν τη εξελίξει της, αναπόφευκτα θα αναδείξει
λογικές αντιλήψεις και σχήματα που θα βοηθήσουν να διατυπωθούν και να
συστηματοποιηθούν τα αποτελέσματα της έρευνας, και τα οποία δεν πρέπει να
απορρίψουμε. Οι τρόποι συλλογής και μέτρησης των δεδομένων των κοινωνικών προτσές
πρέπει επίσης να προσαρμοστούν ώστε να καλύπτουν τις περισσότερες πλευρές του υπό
έρευνα γεγονότος, την ίδια στιγμή που η λογική διατύπωση των εξαγόμενων πρέπει να
καθοδηγείται από την πρόθεση να καταστεί εμφανής, σχεδόν αξιωματική, η σειρά των
λογικών και πρακτικών συμπτώσεων που αφορούν τους ανθρώπους που εμπλέκονται στο
συγκεκριμένο κοινωνικό γεγονός.
Έτσι οι κοινωνικές πεποιθήσεις θα παίρνουν αξία απο την αποδεικτική δύναμη των
γεγονότων και όχι από τη ρητορία.
Η κοινωνική γνώση, η ανάδυση του κράτους και οι περίοδοι στρατηγικής αβεβαιότητας των
χωρών, ανοίγουν το δρόμο στις απεριόριστες δυνατοτήτες κοινωνικής δημιουργίας, σε
πολιτικές συμφωνίες και βοηθούν στην ανάπτυξη ακαδημαϊκών εργαλείων ικανών να
συμβάλλουν στην αυτοσυνείδηση της κοινωνίας και να επηρεάσουν τις δημόσιες πολιτικές.
Ο κόσμος βρίσκεται παγιδευμένος σε μια δίνη πολλαπλών περιβαλλοντικών, οικονομικών,
υγειονομικών και πολιτικών κρίσεων που ρευστοποιούν όλες τις προβλέψεις για το μέλλον.
Και το χειρότερο είναι ότι αυτό συνοδεύεται με τον κίνδυνο να επιβληθούν «λύσεις» που σημαίνουν ακόμα μεγαλύτερα δεινά από τα σημερινά για τις κατώτερες τάξεις. Όμως η
κατάσταση της κοινωνικής ή εθνικής υποταγής μέσα σε αυτό τον πλανητικό ανεμοστρόβιλο αναστέλεται και μαζί και η ενεργητική υποστήριξη στις αποφάσεις και τις λύσεις που
προτείνονται από τις κυρίαρχες ελίτ. Η προσκόλληση στα κυρίαρχα οράματα – έργο της άρχουσας τάξη – τα οποία πλέον είναι εύθραστα, και η διάβρωση της κοινής λογικής που
αυτή η προσκόλληση προκαλεί, δημιουργεί μια αγωνία πλανητική και την επιθυμία για νέες βεβαιότητες. Εάν, σε αυτό το σημείο, η κριτική σκέψη, γενικά, και η ακαδημαϊκή κοινότητα ειδικά, συμβάλλουν στο να τεθούν τα ζητήματα τα σχετικά με την ηθική κατάπτωση τόσο στους κυρίαρχους όσο και στους υποτελείς, και στο να καταστήσουν γνωστά τα εργαλεία της κοινωνικής αυτογνωσίας, τότε είναι πιθανό, μέσα στην έκτακτη κατάσταση του μέλλοντος, να
δυναμώσει εκείνη η κατεύθυνση που στηρίζεται στην κοινωνική δράση, στην αλληλεγγύη και στην ισότητα, που είναι ο μόνος τρόπος για να απελευθερωθούν οι κατώτερες τάξεις από την
υποτέλεια.
Μόνο έτσι, το μέλλον που αναδύεται, όπως και αν θέλετε να το ονομάσετε, θα είναι δικό μας,
θα είναι αυτο που η κοινωνία είναι ικανή να προσφέρει στον εαυτό της και αυτό για το οποίο αξίζει να διακινδυνεύσουμε ότι είμαστε μέχρι σήμερα.
[*] Ο Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα είναι πρώην Αντιπρόεδρος του Πολυεθνικού Κράτους της Βολιβίας με την κυβέρνηση του Έβο Μοράλες. Μετά το φασιστικό πραξικόπημα του
Οκτωβρίου στη Βολιβία, ο Λινέρα διέφυγε στο εξωτερικό και μετά από ένα ταξίδι με πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς σήμερα ζει στην Αργεντινή. Το παρόν αποτελεί την εναρκτήρια διάλεξή
του για τον ακαδημαϊκό κύκλο σπουδών Κοινωνιολογίας και Ανθρωπολογίας του Ινστιτούτου Ανώτερων Κοινωνικών Σπουδών του Εθνικού Πανεπιστημίου του San Martín στην Αργεντινή στο οποίο πλέον εργάζεται ως καθηγητής και ερευνητής στον τομέα των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών.
Η διάλεξη έγινε στις 30 Μαρτίου 2020.
Ο πρώην πρόεδρος της κυβέρνησης της Βολιβίας Έβο Μοράλες βρίσκεται επίσης στην Αργεντινή.
